مقدمه
بخش اپیدمیولوژی مرکز ملی مطالعات اعتیاد با تمرکز بر پژوهش‌های ملی و بین‌المللی، به بررسی ابعاد گوناگون اعتیاد و پیامدهای اجتماعی و بهداشتی آن می‌پردازد. پروژه‌های این بخش طیفی از کارآزمایی‌های بالینی و مداخلات نوآورانه تا طراحی نظام‌های ثبت ملی، مطالعات مرور نظام‌مند و تحقیقات در حوزه نوظهور اعتیادهای رفتاری را شامل می‌شوند. هدف اصلی، تولید شواهد علمی معتبر برای بهبود سیاست‌گذاری‌ها، ارتقای درمان‌های اعتیاد و افزایش سلامت عمومی در ایران است.
معرفی پروژه‌ها
۱. پروژه‌های بالینی درمان‌های نوین (کارآزمایی‌های دارویی)
• اثربخشی بوپرنورفین پیوسته‌رهش در درمان وابستگی به مواد افیونی
این مطالعه چندمرکزی اثربخشی و پذیرش داروی «بوپرنورفین پیوسته‌رهش» را بررسی می‌کند که به‌صورت تزریق ماهانه زیرجلدی تجویز می‌شود. این روش با حذف نیاز به مصرف روزانه دارو، می‌تواند ماندگاری بیماران در درمان را افزایش داده و کیفیت زندگی آنان را ارتقا دهد. بیماران از چندین مرکز درمانی انتخاب و طی ۱۲ ماه پیگیری می‌شوند. نتایج می‌تواند شواهد بومی برای توسعه سیاست‌های درمانی اعتیاد در ایران فراهم کند.
•اثربخشی نالترکسون تزریقی پیوسته‌رهش در بیماران مبتلا به اختلال مصرف مواد افیونی
این مطالعه اثربخشی و ایمنی نالترکسون تزریقی را به‌عنوان درمانی غیرآگونیستی برای پیشگیری از عود بیماران وابسته به مواد افیونی ارزیابی می‌کند. بیماران واجد شرایط درمان ماهانه با تزریق عضلانی دریافت کرده و طی شش ماه از نظر پرهیز از مصرف، شدت ولع، کیفیت زندگی و رضایت از درمان پیگیری می‌شوند. یافته‌ها می‌تواند به توسعه گزینه‌های نوین درمان اعتیاد در کشور کمک کند.
۲. مطالعات ملی اپیدمیولوژی (داده‌های بومی)
• مرگ‌های ناشی از مسمومیت الکلی در ایران
در این پروژه داده‌های رسمی پزشکی قانونی سراسر کشور تحلیل شده است تا الگوی مرگ‌های مرتبط با مصرف انواع الکل در استان‌ها و بازه‌های زمانی مختلف مشخص شود. همچنین اثر همه‌گیری کووید-۱۹ و ارتباط مرگ‌های ناشی از الکل با میزان مصرف و شاخص‌های اقتصادی استان‌ها بررسی می‌شود. نتایج، تصویر جامعی از ابعاد بهداشتی و اجتماعی مسمومیت الکلی در ایران ارائه می‌دهد.
• طراحی و اجرای نظام ثبت اختلالات مصرف مواد
این طرح ملی با همکاری دانشگاه‌های تهران، بم، جیرفت و رفسنجان در حال اجراست و نخستین رجیستری اختلالات مصرف مواد در کشور را ایجاد می‌کند. در فاز پایلوت، داده‌های چهار نوع مرکز شامل درمان سرپایی، مراکز اقامتی میان‌مدت، مراکز کاهش آسیب گذری (DIC) و گروه‌های خودیاری ثبت می‌شود. این رجیستری امکان پایش روندهای مصرف، ارزیابی پیامدهای درمان و بستری برای مطالعات بالینی و سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد فراهم خواهد کرد.
• کوهورت جوانان (۱۳۹۴–۱۴۰۴)
پروژه «کوهورت جوانان» یکی از جامع‌ترین مطالعات طولی در کشور است که طی یک دهه، از سال ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴، در چهار استان مازندران (ساری)، کرمان (رفسنجان)، فارس (فسا) و کرمانشاه (روانسر) اجرا شد. جمعیت مورد مطالعه شامل جوانان ۱۵ تا ۳۴ سال بود که در چهار فاز حضوری و سه فاز پیگیری تلفنی بررسی شدند. این مطالعه با هدف پایش چندبعدی وضعیت سلامت جوانان طراحی شد و در آن طیف گسترده‌ای از موضوعات از جمله اختلالات روان‌شناختی، مصرف مواد و الکل، مصرف داروها، بیماری‌های جسمی، کیفیت خواب و سایر شاخص‌های مرتبط با سلامت جسمی و روانی ارزیابی شد. داده‌های حاصل از کوهورت جوانان امکان تحلیل روند تغییرات در سلامت نسل جوان کشور طی زمان را فراهم کرده و اطلاعات ارزشمندی برای برنامه‌ریزی‌های ملی در حوزه پیشگیری، درمان و ارتقای سلامت عمومی در اختیار سیاست‌گذاران قرار می‌دهد.
• پیمایش ملی سلامت روان (۱۴۰۰–۱۴۰۱)
پیمایش ملی سلامت روان یکی از گسترده‌ترین مطالعات جمعیتی کشور است که طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ و با مشارکت تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران اجرا شد. جمعیت مورد مطالعه شامل افراد ۱۴ تا ۶۴ سال از سراسر کشور بود و داده‌ها با روش‌های استاندارد بین‌المللی گردآوری شد.این پیمایش با هدف تعیین شیوع اختلالات اعصاب و روان در جمعیت عمومی کشور، بررسی بار اقتصادی ناشی از هزینه‌های درمانی (به‌ویژه هزینه‌های مصیبت‌بار)، و سنجش میزان بهره‌مندی از خدمات درمانی سلامت روان طراحی شد. افزون بر این، داده‌های جمع‌آوری‌شده امکان بررسی ارتباط میان متغیرهای اجتماعی–اقتصادی و وضعیت سلامت روان را نیز فراهم می‌کند. یافته‌های این پیمایش، تصویری ملی و دقیق از وضعیت سلامت روان در ایران ارائه داده و مبنایی علمی برای طراحی برنامه‌های ملی در حوزه سلامت روان، ارتقای دسترسی به خدمات و کاهش بار بیماری‌های روانی فراهم می‌سازد.
۳. مطالعات بین‌المللی و ابزارهای نوین (نوآوری در تشخیص و درمان)
• تولید نسخه فارسی ابزار "مصاحبه انعطاف پذیر سازمان جهانی بهداشت برای -11ICD " برای بررسی سلامت روان و انجام مطالعه امکان سنجی استفاده از آن در ایران (این ابزار-11FLII WHO خوانده می شود)
این پروژه با حمایت سازمان جهانی بهداشت طراحی شده و هدف آن ترجمه، بومی‌سازی و اعتبارسنجی نسخه فارسی ابزار «مصاحبه انعطاف‌پذیر ICD-11» (FLII-11) برای اختلالات روانی و رفتاری است. ترجمه به‌وسیله دو تیم مستقل و با بازبینی متخصصان انجام می‌شود و سپس در کلینیک‌های اعتیاد، مراکز بهداشت و بیمارستان‌های روانپزشکی به‌صورت پایلوت اجرا خواهد شد. داده‌ها در پلتفرم دیجیتال Qualtrics جمع‌آوری می‌شوند تا امکان استفاده استاندارد و مقیاس‌پذیر فراهم گردد.
• مداخله ترکیبی مبتنی بر تلفن‌همراه برای بیماران تحت درمان نگهدارنده با اُپیوئید (ایران–سوئیس)
این پروژه بین‌المللی با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه زوریخ و حمایت مالی بنیاد ملی علوم سوئیس اجرا می‌شود. هدف آن افزودن یک مداخله ترکیبی مبتنی بر تلفن‌همراه (PROMPT) به درمان‌های مرسوم با متادون یا بوپرنورفین است. PROMPT شامل داشبورد پیگیری، دفترچه ثبت مصرف و ولع و ماژول‌های آموزشی خودیاری است. این مطالعه به‌صورت کارآزمایی تصادفی‌سازی‌شده چندمرکزی در هشت درمانگاه تهران اجرا شده و الگویی پایدار برای درمان ترکیبی در جمعیت فارسی‌زبان فراهم می‌کند.
۴. پروژه‌های مرتبط با اعتیادهای رفتاری (حوزه نوظهور)
•راه‌اندازی کلینیک درمان اعتیادهای رفتاری
این پروژه به ایجاد کلینیک تخصصی برای درمان اعتیادهای رفتاری در مرکز ملی مطالعات اعتیاد می‌پردازد. خدمات کلینیک شامل ارزیابی تخصصی، درمان‌های روان‌شناختی مبتنی بر شواهد، آموزش خانواده و پیگیری منظم است. اعتیادهایی مانند بازی دیجیتال، قمار، رفتار جنسی اجباری و استفاده افراطی از شبکه‌های اجتماعی هدف قرار می‌گیرند. نتایج پروژه به استانداردسازی پروتکل‌ها و ارتقای خدمات ملی کمک خواهد کرد.
• غربالگری همبودی اعتیادهای رفتاری در بیماران مبتلا به اختلال مصرف مواد
این مطالعه با هدف شناسایی میزان و الگوی همبودی اعتیادهای رفتاری در بیماران مرکز ملی مطالعات اعتیاد طراحی شده است. با ابزارهای استاندارد بین‌المللی، طیف وسیعی از رفتارهای اعتیادآور بررسی و اطلاعات دموگرافیک و شاخص‌های سلامت روان گردآوری می‌شود. یافته‌ها زمینه‌ساز طراحی مداخلات بالینی و توسعه پروتکل‌های پیشگیرانه خواهد بود.
۵. مطالعات مرور نظام‌مند و متاآنالیز (پایه دانشی بین‌المللی)
• اپیدمیولوژی مسمومیت با متانول در جهان
این پروژه مرور نظام‌مند و متاآنالیز با هدف بررسی جامع مسمومیت با متانول در سطح جهانی انجام می‌شود. داده‌های بین‌المللی گردآوری و تحلیل می‌شوند تا تصویر دقیقی از شیوع، مرگ‌ومیر، عوارض و روندهای جغرافیایی این مسمومیت ارائه گردد. این مطالعه یکی از منابع کلیدی برای طراحی سیاست‌های پیشگیری و درمان در سطح جهانی است.
• نتایج درمان بیماران وابسته به مواد افیونی در ایران
این پروژه مرور نظام‌مند و متاآنالیز به بررسی پیامدهای درمان بیماران وابسته به مواد افیونی در ایران می‌پردازد. تمرکز آن بر درمان‌های نگهدارنده با متادون، بوپرنورفین و شربت تریاک است. یافته‌ها با ترکیب داده‌های موجود، تصویری جامع از اثربخشی درمان‌ها و وضعیت بیماران ارائه داده و مبنایی برای بهبود کیفیت خدمات و کاهش آسیب‌های ناشی از اعتیاد فراهم می‌آورد.
6. پایش شهری مصرف مواد
• برآورد مصرف مواد از طریق اپیدمیولوژی مبتنی بر فاضلاب در جنوب تهران، ایران: یک مطالعه امکان‌سنجی
در این مطالعه، امکان‌سنجی استفاده از روش اپیدمیولوژی مبتنی بر فاضلاب (WBE) برای برآورد میزان مصرف متادون و مت‌آمفتامین در جنوب تهران بررسی شد. نمونه‌های فاضلاب در سه روز مختلف جمع‌آوری و با روش‌های GC-MS و LC-MS/MS تحلیل شدند. بر اساس نتایج، مصرف روزانه متادون و مت‌آمفتامین به‌ترتیب حدود ۲۹ تا ۳۷ و ۱۶ تا ۲۴ میلی‌گرم به ازای هر هزار نفر برآورد گردید. یافته‌ها نشان می‌دهد WBE روشی قابل اعتماد برای پایش مصرف مواد مخدر در سطح شهری است و می‌تواند مبنای توسعه نظام پایش ملی قرار گیرد.
• پایش خلوص و ترکیبات مواد مصرفی در مراجعان به مرکز ملی مطالعات اعتیاد
در این طرح، نمونه‌های مواد مصرفی ارائه‌شده توسط بیماران مراجعه‌کننده به مرکز ملی مطالعات اعتیاد جمع‌آوری و از نظر نوع ترکیبات و درصد خلوص مورد آنالیز قرار می‌گیرند. هدف اصلی، شناسایی تغییرات در ترکیب و خلوص مواد، کشف مواد روان‌گردان جدید و تأمین داده برای سامانه هشدار سریع مواد (Drug Early Warning System) است. نمونه‌ها با روش‌های رنگ‌سنجی، TLC، GC و در موارد خاص GC-MS تحلیل می‌شوند. مواد اصلی مورد بررسی شامل هروئین، تریاک، کوکائین، مت‌آمفتامین، آمفتامین و کانابیس هستند. نتایج این پایش می‌تواند به تصمیم‌گیری سریع در برابر تهدیدات جدید و تدوین سیاست‌های مؤثر در نظام سلامت کشور کمک کند.
جمع‌بندی
پروژه‌های بخش اپیدمیولوژی، از کارآزمایی‌های بالینی داروهای نوین گرفته تا مطالعات ملی و مرورهای بین‌المللی، طیفی کامل از دانش و عمل را پوشش می‌دهند. این فعالیت‌ها با ترکیب داده‌های بومی و همکاری‌های جهانی، بستری محکم برای بهبود سیاست‌ها، ارتقای خدمات درمانی و پیشگیری از اعتیاد فراهم می‌کنند. نقش این بخش در ارائه شواهد علمی معتبر، توسعه درمان‌های مؤثر و حمایت از سیاست‌گذاری سلامت روان در کشور حیاتی است.
اعضای گروه اپیدمیولوژی:
دکتر آفرین رحیمی موقر، استاد روانپزشکی
دکتر پونه ملکی فر، استادیار اپیدمیولوژیست
دکتر بهرنگ شادلو، استادیار روانپزشکی
دکتر معصومه امین اسماعیلی، استادیار روانپزشکی
دکتر ژاله غلامی، استادیار اپیدمیولوژی
دکتر رابرت فرنام، روانپزشک، مسئول برنامه اعتیادهای رفتاری
دکتر مریم اردشیر، پزشک عمومی
خانم نورالهی، روانشناس
همکاران گروه اپیدمیولوژی:
دکتر علیرضا نوروزی: روانپزشک
عیسی نقی زاده: دانشجوی دکتری مطالعات اعتیاد
سعید جعفری: دانشجوی دکتری اپیدمیولوژیی
فاطمه دهستانی: کارشناسی ارشد اپیدمیولوژی
کیمیا فرهمند: پزشک عمومی
آرمان حاجی کرم: پزشک عمومی
ستاره رسا: پزشک عمومی
دل آرا حاذق فطرت جو: داروساز
کیمیا صفوی: دانشجوی دوره تخصص روانپزشکی
عیسی اکبرزاده: کارشناسی ارشد اپیدمیولوژی
سپیده احمدی: پزشک عمومی